Tam quan chùa Thiên Trù.
Chùa Hương: Tiểu sơn lâm mà có đại kì quan
Hương Sơn được ví là “bầu trời cảnh Bụt”, với một dải nước non cẩm tú được thiên nhiên ưu đãi, đã thu hút khách thập phương về đây chiêm bái và tham quan du lịch hàng năm. Trải qua những biến thiên lịch sử, khu thắng cảnh di tích chùa Hương bao gồm 18 chùa, đền và hang động nằm xen lẫn giữa vùng rừng núi non xanh nước biếc tạo nên vẻ đẹp kì diệu, thực sự khác biệt.
Mỗi công trình từ kiến trúc cảnh quan, cách bài trí nội thất đến những câu chuyện liên quan đều mang đặc trưng đậm chất văn hóa Phật giáo Việt Nam như: đền ngũ Nhạc Linh Từ, đền Trấn Song, đền Trình Phú Yên, đình Yến Vỹ, chùa Giải Oan, chùa Thanh Sơn, chùa Long Vân, chùa Bảo Đài, động Tuyết Kình, am Từ Vân, động Hương Tích... Chùa Hương được lưu truyền khắp nơi danh hiệu “Nam thiên đệ nhất động” (động đẹp nhất trời Nam).
Hương Tích là động chính trong quần thể di tích chùa Hương và khu vực Hương Sơn. Cho đến nay, tên chùa Hương trong tâm thức người dân Việt mang đậm ý nghĩa về một địa danh, gợi nhớ thời kì cổ xưa gắn với cách giải thích về một tên gọi giàu ý nghĩa văn hóa. Theo cuốn "Lịch sử chùa Hương" viết về chùa động Hương Tích: Đức Quán Thế Âm Bồ Tát ứng thân làm công chúa Diệu Thiện, tục gọi là bà Chúa Ba, tu hành 9 năm và thành quả đạo ở động này nên đặt tên là Hương Tích (dấu vết thơm tho).
Theo thuyết phong thủy thì động Hương Tích là cái hàm của con rồng, đuôi ở tận Ái Nàng - Hang Nước (xã An Phú). Ở ngoài cửa động có tấm bia ma nhai vuông, khắc bài thơ chữ Hán viết theo lối cuồng thảo. Tác giả bài thơ này là cụ Phó bảng Bùi Dị, một vị đại thần đương triều đã từng đi sứ Trung Hoa. Mấy chữ lớn Nam Thiên Đệ Nhất Động vào cửa trông lên là chữ của Tĩnh Đô vương Trịnh Sâm đề bút khắc vào đá tháng 3 năm Canh Dần (1770).
Giá trị nhất về mặt điêu khắc, không những trong chùa động Hương Tích mà kể cả toàn bộ hệ thống chùa ở Hương Sơn là pho tượng Phật Bà Quan Âm bằng đá xanh tạc vào thời Tây Sơn. Sự pha trộn hoàn mĩ giữa Phật giáo và Mẫu thượng ngàn bà chúa Ba, cả 2 cùng tụ hợp nét đẹp, phẩm cách để tạo ra hình hài.
Ngoài pho tượng Phật Bà chúa Ba, còn có pho tượng đá Quan Âm tọa sơn - một trong 32 thị giả của Bồ Tát Quan Thế Âm. Sự kết hợp giữa giá trị về mặt tâm linh, nghệ thuật điêu khắc một cách tự nhiên là pho tượng Phật Bà Quan Âm bằng đá xanh tạc vào thời Tây Sơn. Với sự tinh tế của các nét kiến trúc truyền thống của Việt Nam như hệ thống cột, vì kèo, lan can, đá... tạo nên một không gian đặc biệt chùa Hương, nơi đây được các bậc vua chúa Đại Việt đề danh là nơi Kỳ sơn tú thủy nhằm biểu tượng hóa toàn bộ quần thể Hương Sơn - Hương Tích phía Nam kinh thành Thăng Long - Hà Nội trở thành miền đất linh thiêng, nơi phát xạ tâm thức người Việt, từ cảnh quan tự nhiên đến truyền thuyết, lịch sử.
Bên cạnh đó, truyền thuyết dân gian tại các xã Hương Sơn, Hùng Tiến, An Phú thuộc huyện Mỹ Đức vẫn lưu lại câu chuyện có một tướng của vua Hùng đời thứ 16 tới đây. Ông nhìn thấy cảnh quan tuyệt đẹp nên đã dựng Thiên Trù (bếp trời), để lại ngày nay trong tâm tưởng mọi người tín nhiệm về ngôi chủ ẩm thực bằng các loại thực đơn có trong tự nhiên.
Những cảnh quan, tên đất tên người nơi đây đều thể hiện vẻ đẹp hoang sơ của vùng đất thiêng này. Những tên gọi như núi Đụn giống chiếc đụn rơm gắn liền với cư dân đao canh thủy nậu, trồng lúa dọc theo các thung lũng, bãi bồi. Đối mặt với núi Đụn là núi Soi, vào cuối thế kỉ XIX những nho sĩ du ngoạn chùa Hương thấy giống hình Kỳ Lân nên đặt tên là núi Lân, xa hơn một chút là núi Phượng như đang mở rộng đôi cánh, mỏ chúc xuống suối, do đó được gọi là Phượng hoàng ẩm thủy.
Mỗi quả núi đều có danh xưng được dân gian truyền tụng trở thành tên gọi như núi đổi chèo với nghĩa khi chèo thuyền đến chỗ núi này, người ta phải đổi tay chèo đỡ cho nhau. Ở phía xa là núi Voi, nhìn xuống bên dưới chân núi là suối Yến, một dòng suối đẹp, thơ mộng chảy uốn quanh co như dải yếm đào được tao nhân mặc khách gắn theo nghĩa - suối Mơ. Suối Mơ hay suối Yến là mạch đường thủy hiền hòa lượn quanh các triền núi tạo cho con người mơ mộng, thăng hoa nhiều cảm xúc khi hành hương đến đây.
Địa chí cảnh quan chùa Hương được thêu dệt bằng các truyền thuyết vừa mang tính lịch sử, vừa phát lộ các dấu tích người Việt cổ cách đây hàng ngàn năm đến đây khai phá, lập làng. Truyền thuyết ở chùa Hương là lớp văn hóa được đan cài nhiều tầng lớp, bồi tích qua từng thời kì lịch sử và được người dân chùa Hương trao truyền từ đời này sang đời khác.
Từ đây, những tương truyền được lan tỏa theo bước chân hành hương về phía Đông ra tới biển, xuống hướng Nam tới Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, ngược lên phía Bắc, đọng lại ở Phú Thọ nơi đất tổ vua Hùng. Chùa Hương trở thành địa điểm kì thú trẩy hội xuân của thiện nam, tín nữ toàn bộ vùng Đồng bằng sông Hồng qua hàng trăm năm và nhiều câu chuyện truyền miệng được lan truyền tạo nên tính thiêng của chùa Hương hiện nay.
Đạo tràng của Bồ tát Quán Thế Âm
Trong dân gian vẫn truyền miệng, Truyện Phật bà Chùa Hương là một truyện Nôm kể về sự tích bà Chúa Ba, còn gọi là công chúa Diệu Thiện, bà là con thứ ba của vua Diệu Trang. Công chúa là hiện thân của Quán Thế Âm, đã từ chối tất cả cao sang quyền quý, vượt mọi trở ngại khó khăn trên đường tu hành, nêu cao gương đức độ, cuộc sống khổ hạnh cho tất cả chúng sinh, đã đắc đạo tại chùa Hương Tích. Ngài giáng sinh vào ngày 19 tháng Hai Âm lịch nên Phật tử Việt Nam kỉ niệm là ngày vía Quán Thế Âm Bồ Tát đản sanh.
Truyện Phật Bà chùa Hương có nguồn gốc từ truyện Nam Hải Quán Âm, tương truyền tác giả là một vị Tăng nhân người Trung Hoa sống thời nhà Nguyên. Khi Quán Thế Âm được bản địa hóa, Đạo tràng của Ngài cũng tọa lạc tại các nước truyền thừa. Theo Kinh Hoa Nghiêm phẩm Nhập pháp giới, Quán Âm Bồ Tát thường trụ tại núi Quang Minh (Potaloka), âm Hán Việt là Bổ Đà Lạc Già Sơn hay Phổ Đà Lạc Già.
Những học giả cận đại cho rằng, Đạo tràng của Ngài thuộc một vùng biển phía Nam ở Ấn Độ hoặc Sri-Lanka. Truyện kể rằng ở phía Nam Ấn Độ có ngọn núi Bổ Đà Lạc Già, nơi có một vị Bồ Tát tên là Quán Tự Tại. Ngọn núi ấy nằm giữa biển, được tạo tác bởi các loại báu vật kết hợp tạo thành, vô cùng thanh tịnh; hoa quả, cây cối đầy cả núi. Cũng có suối nước chảy, những hồ nước trong lành và được phân bố khéo léo, hài hòa. Bồ Tát Quán Thế Âm ngồi kiết già ở đó và vô lượng Bồ Tát cung kính vây quanh lắng lòng nghe Bồ Tát Quán Thế Âm thuyết pháp Đại từ bi.
Bản Hương Sơn Quán Thế Âm chân kinh tân dịch của cụ Phó bảng Kiều Oánh Mậu được biết đến là phiên bản phổ biến nhất của Truyện Phật Bà Chùa Hương. Tài liệu này sau đó được sử dụng bởi Tổ đời thứ 11 là Thượng tọa Thích Viên Thành để ấn tống sự tích Phật bà Chùa Hương bằng chữ Quốc ngữ. Đây là ấn phẩm được Phật tử, du khách đến chùa Hương biết đến, truyền tay nhiều nhất. Sự linh thiêng của chùa Hương cùng với Truyện Phật Bà Chùa Hương nhanh chóng phổ biến, trong dân gian còn lưu truyền câu: Nam Hương Tích, Bắc Bổ Đà, nghĩa là Việt Nam có chùa Hương Tích là Đạo tràng của Bồ Tát Quán Thế Âm.
Giáo lí từ bi và hình ảnh Bồ Tát Quán Thế Âm vốn khởi nguồn từ Ấn Độ, nhưng khi du nhập vào Việt Nam được bản địa hóa để phù hợp hơn với văn hóa, tâm tình của người Việt. Chùa Hương, một trong những ngôi chùa lớn nhất và quan trọng nhất của Phật giáo Việt Nam, đã trở thành biểu tượng của tình yêu và lòng thành kính đối với Phật giáo.
Nó được liên kết mật thiết với tâm kính Phật giáo của người Việt, đặc biệt là trong thời kì trung đại, khi vua Lê và chúa Trịnh cai trị và tam giáo đồng nguyên (Phật - Đạo - Nho) đang bao trùm xã hội phong kiến. Qua thời gian, hình ảnh chùa Hương đã trở nên gần gũi và có ý nghĩa tâm linh sâu sắc trong đời sống tâm linh của người Việt Nam.